Κοντά στον οικισμό της Κάτω Παναγιάς Κυλλήνης, μέσα σε μια καταπράσινη κοιλάδα με αιωνόβιες ελιές, δεσπόζει το γυναικείο μοναστήρι της Παναγίας Βλαχέρνας, που έχει πάρει το όνομά του από την ομώνυμη μονή στην Κωνσταντινούπολη.
Από το αρχικό βυζαντινό συγκρότημα της Μονής Βλαχερνών, κτίσμα του 13ου αι., που όμως διατηρεί μορφολογικά στοιχεία της βυζαντινής αρχιτεκτονικής του 12ου αι., σήμερα σώζεται μόνο το καθολικό στο κέντρο μιας μεγάλης αυλής. Η μονή φαίνεται να υπέστη μεγάλες καταστροφές ειδικά κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, όταν το 1826 ο στρατός του Ιμπραήμ Πασά την πυρπόλησε και έτσι ερημώθηκε. Σήμερα γύρω από το εντυπωσιακό καθολικό βρίσκονται οι πτέρυγες και τα βοηθητικά κτίσματα της Μονής πλήρως ανακατασκευασμένα.
Το καθολικό, που διατηρείται σε εξαιρετική κατάσταση, είναι τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με τριμερές θολοσκεπές ιερό, θολοσκεπή νάρθηκα και τρεις τρίπλευρες αψίδες. Στα δυτικά διαμορφώνεται ανοικτή στοά, που προστέθηκε αργότερα, όπως και ο ξυλόστεγος όροφος πάνω από το νάρθηκα. Το εσωτερικό χωρίζεται σε κλίτη με τοξοστοιχίες και διατηρεί ίχνη τοιχογραφικού διακόσμου.
Το μνημείο, οικοδομημένο στο μεγαλύτερο τμήμα του με άριστη πλινθοπερίκλειστη τοιχοποιία, αποτελεί συνδυασμό βυζαντινών και γοτθικών αρχιτεκτονικών στοιχείων: οδοντωτές ταινίες, οξυκόρυφα παράθυρα, ανθρωπόμορφες μάσκες που υποβαστάζουν υδρορρόες, σύνθετα λίθινα γείσα, συμφυείς με την τοιχοποιία ημικίονες, γοτθίζοντα κιονόκρανα. Ο γλυπτός διάκοσμος της Μονής, στον οποίο περιλαμβάνονται και αρκετά παλαιοχριστιανικά ή μεσοβυζαντινά γλυπτά σε δεύτερη χρήση, είναι ιδιαίτερα πλούσιος. Ξεχωρίζει ένα ανάγλυφο μαρμάρινο ηλιακό ρολόι στη νότια πλευρά του νάρθηκα. Κάποια από τα γλυπτά που υπήρχαν διάσπαρτα στον αύλειο χώρο της Μονής σήμερα φιλοξενούνται στο Διαχρονικό Μουσείο Πύργου. Η Μονή διαθέτει επίσης πλούσια βιβλιοθήκη με κειμήλια μεγάλης αξίας, όπως αυθεντικά πατριαρχικά σιγίλια, χειρόγραφα, κώδικες, ευαγγέλια, εκκλησιαστικά σκεύη, λειψανοθήκες κ.ά.
Καθώς η Μονή από το 1978 λειτουργεί ως ευαγές ίδρυμα της Μητρόπολης Ηλείας συστήνεται πριν από την επίσκεψη η επικοινωνία με αυτή προς επιβεβαίωση του ωραρίου λειτουργίας.
Επιμέλεια Κειμένου: Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηλείας
