Αρχαιολογικός Χώρος Ναού Επικούριου Απόλλωνα

Κτισμένος σε μεγάλο υψόμετρο, στο γυμνό και βραχώδες τοπίο των Βασσών Φιγαλείας στη σημερινή Ηλεία, o ναός του Απόλλωνος Επικούριου κατέχει ξεχωριστή θέση στην ιστορία της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής. Αποτελεί ένα από τα καλύτερα σωζόμενα παραδείγματα των κλασικών χρόνων, με συντηρητικές και συνάμα πρωτοποριακές ιδιαιτερότητες. Είναι το πρώτο από τα μνημεία της Ελλάδας το οποίο εντάχθηκε στον κατάλογο των Μνημείων της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO το 1986. 

Χρονολογείται στα 420 – 400 π.Χ. και υπήρξε αφιέρωμα των κατοίκων της αρκαδικής πόλης Φιγαλείας, της οποίας τα απομεινάρια εντοπίζονται σε απόσταση 13 περίπου χιλιομέτρων νοτιοδυτικά των Βασσών. Πιστεύοντας ότι τους ενίσχυσε στη διένεξη που είχαν με τους Λακεδαιμονίους, οι Φιγαλείς ιδρύουν στα αρχαϊκά χρόνια ναό προς τιμήν του Απόλλωνα και τον λατρεύουν ως «επικούριο», δηλαδή αρωγό σε δεινά πολέμου. Λίγους αιώνες αργότερα τον λατρεύουν με το ίδιο επίθετο ως θεό θεραπευτή επειδή τους έσωσε από θανατηφόρο λοιμό.

Ο ναός των κλασικών χρόνων που με αρκετές απώλειες στέκει όρθιος ως σήμερα, είναι έργο του Ικτίνου, αρχιτέκτονα του Παρθενώνα στην Ακρόπολη των Αθηνών. Για την κατασκευή του χρησιμοποιήθηκε ανοιχτόχρωμος τοπικός ασβεστόλιθος, ενώ ορισμένα μέρη της οροφής, τα κιονόκρανα του σηκού και ο γλυπτός διάκοσμος ήταν μαρμάρινα. 

Ο κλασικός ναός έχει θεμελιωθεί στο φυσικό βράχο, σε ειδικά διαμορφωμένο πλάτωμα. Αντί του γνώριμου προσανατολισμού των αρχαίων ναών από ανατολικά προς τα δυτικά, ο ναός είναι κατασκευασμένος κατά τον άξονα βορρά-νότου, ίσως για λατρευτικούς λόγους που συνδέονται με την αρκαδική θρησκευτική παράδοση, φαινόμενο γνωστό και από άλλους ναούς της περιοχής.

Το μνημείο συνδυάζει στοιχεία των τριών αρχιτεκτονικών ρυθμών της αρχαιότητας. Υπερισχύει ο δωρικός ρυθμός και διακρίνουμε πρόναο, σηκό, άδυτο και οπισθόδομο. Έχει έξι κίονες στις στενές και δεκαπέντε στις μακρές πλευρές. Εξωτερικά ο ναός έφερε δωρική ζωφόρο με ακόσμητες μετόπες και τρίγλυφα, ενώ ανάγλυφη διακόσμηση υπήρχε μόνο στις εσωτερικές μετόπες των στενών πλευρών. Εξέχον διακοσμητικό στοιχείο του ναού ήταν η μαρμάρινη ιωνική ζωφόρος την οποία φιλοτέχνησε ο φημισμένος γλύπτης Παιώνιος και περιέτρεχε εσωτερικά τον σηκό του ναού, πάνω από τους ιωνικούς ημικίονες. Η ζωφόρος είχε συνολικό μήκος 31 μέτρα και αποτελείτο από 23 μαρμάρινες πλάκες. Στις δώδεκα από αυτές απεικονίζεται Αμαζονομαχία και στις υπόλοιπες έντεκα Κενταυρομαχία.

Κατά την η πρώτη συστηματική ανασκαφή του ναού, το 1812, από ομάδα ξένων επιστημόνων, οι πλάκες ανακαλύφθηκαν κάτω από πεσμένα αρχιτεκτονικά μέλη. Κατά την ίδια έρευνα ανευρέθη και το παλαιότερο στην ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής κορινθιακό κιονόκρανο, το οποίο όμως τελικά δεν διασώθηκε. Μετά από δημοπρασία που διοργάνωσαν οι ίδιοι οι ανασκαφείς, η ζωφόρος και τα άλλα γλυπτά του ναού κατέληξαν στο Βρετανικό Μουσείο (1815), όπου σήμερα εκτίθενται.

Σε εξέλιξη βρίσκεται το εξαιρετικά δύσκολο έργο αναστήλωσης και αποκατάστασης του μνημείου, ενώ από το 1987 ο ναός προστατεύεται από τις αντίξοες καιρικές συνθήκες με ειδικό στέγαστρο που θα απομακρυνθεί μετά την ολοκλήρωση των απαραίτητων εργασιών.

Επιμέλεια Κειμένου: Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηλείας